I believe that this nation should commit itself to achieving the goal, before this decade is out, of landing a man on the moon and returning him safely to the earth.
Het zijn deze woorden waarmee president J.F. Kennedy op 25 mei 1961 het Amerikaanse congres toesprak en het startschot gaf voor een missie naar de maan. Nu nog spreken we bij complexe projecten waarin we iets willen realiseren wat in eerste instantie voor onmogelijk wordt gehouden van “a man on the moon” project. Maar daarmee missen we een essentieel deel. Niet voor niets sprak J.F. Kennedy over: “and returning him safely to the earth”. Waar iedereen het accent lijkt te leggen op de maanlanding zelf, realiseerde hij zich dat een avontuurlijke en risicovolle reis naar de maan, pas zijn waarde krijgt als we de ervaringen die we daar opdoen vervolgens terugbrengen naar de ons bekende wereld, deze ervaringen met elkaar delen en er van leren.
Om dezelfde reden schrijven we weliswaar de ontdekking van Amerika nu toe aan Christopher Columbus in 1492, maar zijn er aanwijzingen dat anderen al eerder datzelfde Amerika hadden aangedaan. Alleen waren zij zich er niet van bewust of keerden zij niet behouden terug en bleven hun ervaringen daarmee voor anderen onbekend. Het zal ongetwijfeld voor deze avonturiers een enorm avontuur zijn geweest met tal van nieuwe onvoorziene ervaringen. Maar als we nimmer meer iets van de avonturiers vernemen blijven het particuliere ervaringen en worden die nooit onderdeel van onze cultuur.
Met creativiteit is dat niet anders. Een louter persoonlijke creatieve ervaring is als Robinson Crusoe die – hoe goed hij zich ook weet te redden op een onbewoond eiland – nooit ontdekt of opgemerkt wordt. Creativiteit leidt dan tot zelfredzaamheid, maar zal nimmer anderen bereiken en weten te inspireren.
Misschien dat het daarom zo euforisch aanvoelt als je terugkeert in een vertrouwde omgeving na een verblijf in een nog onontdekte wereld vol onbekende risico’s. Naast de nieuwsgierigheid die dat avontuurlijke bij ons oproept, heeft zich blijkbaar ook een verlangen ontwikkeld om terug te keren en de volstrekt nieuwe ervaringen te delen met onze verwanten en vertrouwelingen. De behouden terugreis impliceert immers dat de nieuwe ervaring beschikbaar komt voor iedereen. Zouden we deze drang missen of onze uiteindelijke terugkeer niet als een beloning ervaren, dan waren we vast niet zo succesvol geweest in het verkennen van het onbekende, de aarde (en de maan).
Voor onze definitie van creativiteit – want daar zijn we nog steeds naar op zoek – is het belangrijk vast te stellen dat vanuit het bekende, het onbekende ons nieuwsgierig maakt. Terwijl eenmaal in het onbekende, het bekende en vertrouwde een enorme aantrekkingskracht op ons uitoefent. We hebben dus niet alleen de individuele drang om het nieuwe te ontdekken, maar ook om die ontdekking in de bekende wereld te brengen en als collectief eigen te maken. Daarvoor is het belangrijk dat de nieuwe ervaring gedeeld wordt, geaccepteerd wordt en zo uiteindelijk gemeengoed wordt.
Dat geldt voor een fysiek af te leggen reis, maar ook voor een reis die we fictief in onze fantasie maken. Mihaly Csikzentmihalyi (Creativity. Flow and the psychology of discovery and invention. 1996) stelt dan ook dat het nut van een nieuw idee ontstaat in de wisselwerking tussen ideeën, gedachten of ervaringen en de heersende sociaal-culturele context. Om (individuele) creativiteit verder te laten reiken dan zelfredzaamheid, dient het “getaxeerd” en geaccepteerd te worden door de samenleving.
Maar als Csikzentmihalyi spreekt over het nut van creativiteit, gaat het dus niet over creativiteit zelf. In essentie halen we dat ergens in het onbekende, onverwachte en onvoorspelbare. Dat nieuwe kunnen we fysiek opzoeken, zoals de ontdekkingsreizigers en astronauten deden, maar het kan ook – en zelfs fantasierijker – door onze verbeelding aan het werk te zetten of de vrije loop te laten. Maar ook in dat geval zullen we uiteindelijk terug moeten keren om onze ideeën, ervaringen en ontdekkingen te confronteren met de praktijk en realiteit. Pas als persoonlijke creatieve ervaringen gedeeld worden met anderen zullen we het herkennen en aanmerken als creatief.